نسبی بودن مشکل

نکتۀ مهم در بارۀ «حدیث مشکل»، نسبی بودن دشواری، پیچیدگی و ابهام حدیث است. گاه مخاطبی آشنا با زبان و فرهنگ قرآن و حدیث، معنای حدیثی را به سادگی درک می‏کند و می‏پذیرد؛ ولی همان حدیث را فردی ناآشنا با زبان و فرهنگ دین، دشوار و مبهم می‏یابد. بدیهی است که افراد مجهّز به ابزار و روش فهم با افراد بی‏بهره از آن، در برداشت و دریافت از حدیث متفاوت‌اند.

نسبی بودن مشکل الحدیث، به مخاطبان عادی محدود نمی‏شود و حدیث‏شناسان را نیز در بر می‏گیرد و بسته به چیرگی و مهارت آنان در فهم حدیث، دشواری متن، کاهش یا افزایش می‏یابد. درک برخی احادیث حتّی برای کارشناسان نیز دست‏نیافتنی می‏‏نماید.

نتیجۀ سخن، آن‏ که: تسلّط بر فرهنگ حدیثی و آگاهی از اصطلاح‏ها و عبارت‏های به کار رفته در احادیث، زمینۀ ابهام‏زدایی از احادیث مشکل را فراهم می‏آورد و هر چه این آگاهی و بینش حدیثی بیشتر باشد، ابهام و پیچیدگی و مشکل در فهم حدیث، کمتر می‏شود.

یک نمونه، حدیث کوتاهِ نقل شده از امام جواد علیه السلام با متن «اتَّئِد، تُصِب‏ أو تَكَد» است که برای آگاهان از حدیث و دانش صرف، ساده ولی برای ناآشنایان، دشوار و دیریاب است. (۱)

این تفاوت، در مشکلات برخاسته از تعارض حدیث با احادیث دیگر یا دانسته‏‏های مقبول نیز نمایان است، ممکن است تعارض یک حدیث با حدیثی دیگر یا دانشی نوپدید برای عالمی متفکّر، به آسانی قابل حلّ و برای حدیث‏پژوهی در ابتدای راه، نیازمند گردآوری اطلّاعات متعدّد باشد.

اصطلاح‏های مربوط به «حدیث مشکل»

افزون بر کاربرد پُرتکرار اصطلاح «حدیث مشکل»، از برخی ترکیب‏های دیگر برای اشاره به حدیث مشکل و نشان دادن دشواری آن استفاده می‏‏شود. آن جا که به دلیل وجود واژه‏ای دیریاب یا ترکیبی پیچیده یا قرار گرفتن تعریض‏ و کنایه و استعاره‏ در متن حدیث، یا جدا و دور افتادن حدیث از قرینه‏‏های مؤثّر در فهمش، معنای حدیث دیریاب می‏‏شود، عبارت‏های «فیه غموض»، (۲) «من غوامض الأخبار»، (۳) «فیه إبهام» (۴) و مشابه اینها به کار رفته است. گاه نیز نگنجیدن حدیث در منظومۀ معرفتی و ناسازواری آن با دیگر دانسته‏ها و باورها، پذیرش خبر را مشکل‏ و معنای آن را غیر مقبول می‏کند که از چنین خبری با اصطلاح «من معضلات الأخبار» (۵) یا «فیه صعوبة» (۶) و مانند آن یاد می‏‏کنند. دانش مشکل الحدیث، عهده‏دار حلّ دیریابی این احادیث نیز هست.

۱. . چشم تماشا (ترجمۀ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر)، ص ۲۱۰، ح ۴۵۸.

۲. . ر.ک: شرح ملّا صالح مازندرانی، ج ۲، ص ۱۹۹؛ شرح ابن میثم بر نهج البلاغة، ج ۲، ص ۵۶؛ فتح الباری،ج ۳، ص ۱۸۲؛ فتح القدیر، شوکانی، ج ۵، ص ۳۰۹ .

۳. . ر.ک: مرآة العقول، ج ۱، ص ۳۱؛ ملاذ الأخيار فی فهم تهذيب الأخبار، ج‏۴، ص ۵۳۲؛ شرح اُصول الکافی، جيلانى، ج‏۱، ص ۳۴۷.

۴. . ر.ک: الوافی، ج ۱۳، ص ۹۴۸ و ج ۸، ص ۵۷۱.

۵. . ر.ک: بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۱۰۹و ج ۶۳ ص ۲۱؛ مرآة العقول، ج ۵، ص ۲۶۱.

۶. . ر.ک: عمدة القاری، ج ۱۰، ص ۲۹۷.