دو. مرآة العقول

کتاب الکافی، مهم‏‏ترین کتاب حدیثی شیعه و دارای بیش از هفتاد شرح و حاشیه است. یکی از مهم‏‏ترین این شرح‏ها، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول تألیف علّامه محمّدباقر مجلسی است. او در این شرح، از همۀ سرمایۀ علمی خویش، از ادبیّات و تفسیر قرآن و کلام تا فقه و تاریخ و رجال و نیز اندیشه‏‏های عالمان و محدّثان و شارحان در بیش از سیصد کتاب بهره برده است.

علّامه مجلسی با دانش گسترده و اندیشۀ نیرومند خود و با بینشی ویژه که از اُنس فراوان و کار مداومش با احادیث به دست آورده بود، آرای لغت‏شناسان، غریب‏نگاران، ادیبان، مفسّران، متکلّمان و فقیهان را به عرصۀ شرح حدیث کشاند. وی با دقّت در ظرافت‏های لغوی، صرفی، نحوی و بلاغی و نیز گردآوری نسخه‏ها و ضبط‏های گوناگون حدیث، آسیب‏‏های دامنگیر حدیث، مانند تصحیف و تقطیع را کشف نمود، واژه‏‏های دیریاب را معنا کرد، تشبیه‏‏ها، مجازها و کنایه‏‏های احادیث را تبیین و بسیاری از مشکلات آنها را حلّ نمود.

روش علّامه مجلسی بر توجّه به گونۀ حقیقی یا مجازی بیان حدیث، گردآوری قرینه‏ها بویژه فضا و جهت صدور، نگاه مجموعی به احادیث، حتّی احادیث متعارض است. او کمتر و تنها هنگام نیاز، از تأویل سود جسته است.

نکته‏ای در بارۀ اعتبارسنجی روایات، قابل اعتناست. علّامه مجلسی به ارزیابی سندی احادیث نیز پرداخته و با کاربرد شیوه و اصطلاحات متأخّران در توثیق و تضعیف، اسناد احادیث را ارزش‏گذاری کرده است. بر این پایه، صدها حدیث از مجموعه روایات کتاب کافی، ضعیف ‏السند شمرده شده‏اند، اگر چه بسیاری از آنها به دلیل اعتبار مأخذ و تأیید مضمونشان از سوی قرآن و دیگر احادیث، مقبول تلقی می‏شوند. شیوه اعتبارسنجی سندی، در مقدمۀ کتاب مرآة العقول، ناتمام شمرده شده است، اگر چه در برخی موارد قابل استفاده است. (۱)

۱. . او خود آورده است: «و الحقّ عندي أنّ وجود الخبر فی أمثال تلك الاُصول المعتبرة ممّا يورث جواز العمل به، لكن لا بدّ من الرجوع إلى الأسانيد لترجيح بعضها على بعض عند التعارض، فإنّ كون جميعها معتبراً لا ينافی كون بعضها أقوى» (مرآة العقول: ج۱ ص ۲۲ مقدّمه).