مقدّمه

تاریخ علم و فلسفۀ علم، دو رشتۀ نو بنیاد در حوزۀ علم در این سدۀ اخیر است. این دو رشته، در گذشته به صورت مستقل مورد توجّه عالمان و اندیشمندان نبود. نقطۀ مشترک این دو رشته، نگاه بیرونی به علم است؛ یکی از منظر تاریخی به علم می‏نگرد و دیگری از منظر تعقّلی.

برای رشد و تعالی علوم و این‏که هر دانشی بر جای خود بنشیند و به اهداف منظور از آن برسد، پرداختن به این دو رشتۀ علمی لازم و بلکه ضروری است. امروزه در مراکز آکادمیک جهان، در کنار تدریس هر رشته از علوم، تاریخ و فلسفۀ آن نیز تدریس می‏شود. در تاریخ هر علمی، چگونگی پیدایش، فراز و فرودها، تحوّلات، جریان‏های فکری مختلف، مکان‏های تأثیرگذار و قومیت‏های مؤثر بر آن علم و... مورد بررسی قرار می‏گیرد، و در فلسفۀ هر علمی، آن علم به عنوان یک پدیده، مورد مطالعۀ تعقّلی قرار می‏گیرد و از چیستی و چرایی آن و مسائلی از این دست بحث می‏شود. ماهیت آن علم، اهداف و مقاصد آن، نسبت آن با دیگر علوم، زبان آن و مسائلی از این دست، مباحث مهم فلسفۀ علم را تشکیل می‏دهند.

دانش حدیث به عنوان یکی از علوم ریشه‏دار و عمیق در فرهنگ اسلامی، از قاعدۀ پیش‏گفته مُستثنا نیست و باید به تاریخ و فلسفۀ آن پرداخته شود.

در تاریخ حدیث، از مباحثی چون: چگونگی شکل‏گیری حدیث، کتابت و نقل، حوزها و مکاتب، پدیدۀ جعل و وضع، مذاهب و حدیث، جنسیت و حدیث، مناهج محدّثان، شرح حال راویان و... سخن می‏رود، و در فلسفۀ حدیث، از مباحثی چون: ماهیت حدیث، نسبت حدیث با قرآن، قلمرو حدیث، زبان حدیث، نسبت حدیث با علوم اسلامی و طرق احراز حجّیت حدیث، بحث می‏شود.

به نظر می‏رسد در پَسِ ذهن طراحان درس «جایگاه حدیث در علوم مختلف» با توجّه به سرفصل‏های آن، پرداختن به برخی از موضوعاتِ فلسفۀ حدیث بوده است؛ اگرچه چنین نامی برای آن انتخاب نکرده‏اند. البته برخی از سرفصل‏های این درس را می‏توان از منظر تاریخ حدیث نیز مورد توجّه قرار دارد.