اما در مورد گونۀ اوّل؛ یعنی آن‏جایی که وجوب اعتقاد، مطلق است، اصول دین را دو قسمت می‏‎کند:

و أما القسم الأوّل الّذی یجب فیه النظر لِتَحصیل الاعتقاد، فالكلام فیه یقع تارةً بالنسبة إلى القادر على تحصیل العلم، و أُخرى بالنسبة إلى العاجز، فَهُنَا مَقامان؛ (۱)

امّا قسم اوّل که باید از طریق نظر و برهان به آن اعتقاد پیدا کرد، سخن در آن گاهی نسبت به شخصی که قادر بر تحصیل علم است واقع می‎شود و گاهی نسبت به کسی که عاجز از تحصیل علم است؛ پس در این‏جا سخن در دو مقام است (بر کسی که چنین توانایی دارد، واجب است این کار را انجام دهد و به گمان نمی‏تواند اعتنا کند).

پس در مسائل اصلی دین و معارف اصلی که اعتقاد لازم است و آن اعتقاد هم مشروط به علم و معرفت نیست، اگر شخصی، قادر به تحصیل علم باشد، در این صورت نمی‎‏تواند به خبر واحد اکتفا کند؛ امّا در مورد کسی که ناتوان است، شیخ می‌گوید:

فالظاهر فیه عدم وجوب تحصیل الظن علیه؛ لأنّ المفروض عَجزه عَن الایمان و التصدیق المأمور به...؛ (۲)

امّا در مورد کسی که توانایی علم پیدا کردن را ندارد، تحصیل ظنّ برای او واجب نیست؛ چون فرض این است که او نمی‏تواند ایمان لازم را پیدا کند و چیزی را که بدان امر شده تصدیق کند....

خلاصه آنچه از مجموع سخنان بعضاً صریح شیخ انصاری حاصل می‎شود این است که: با خبر واحد، هیچ یک از مسائل اعتقادی (اعم از اصلی و فرعی) را نمی‌توان اثبات نمود و بر اساس آن اعتقاد پیدا کرد.

تفاوت «اعتقاد» و «معرفت»

بعضی‏ میان اعتقاد (ایمان قلبی صِرف) و معرفت (ایمان و شناخت دقیق) فرق گذاشته و گفته‌اند که در مسائلی که اعتقاد لازم است، شاید از خبر واحد بتوان بهره گرفت؛ امّا در مسائلی که معرفت لازم است، این چنین نیست. این سخن از آیة اللّٰه خویی است که معتقد است در مسائل اصول دین، «معرفت» لازم است و در مسائل فرعی، «اعتقاد» لازم است؛ امّا این‏که چنین تفصیلی را می‏توان در منابع پیدا کرد یا نه، قابل‌ تأمّل است. البته دست‏کم این نکته روشن است که معرفت با خبر واحد حاصل نمی‎‏شود. از این رو خود ایشان در مسائل اصلی اعتقادی، خبر واحد را حجّت نمی‏داند؛ امّا در مسائل فرعیِ اعتقادی که فقط ایمان، مطلوب است، بر این باور است که شخص می‏تواند بر اساس خبر واحد، آن ایمان را در خود پیدا کند.

۱. . همان، ص ۵۶۹.

۲. . همان، ص ۵۷۶.