۵ . معناى ذكر «بسم اللّه »

بر پايه آنچه شيخ صدوق در تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم» از امام رضا عليه السلام روايت كرده است ، ذكر «بسم اللّه » ، در حقيقت ، به معناى «نشان بندگى خدا را بر خود گذاشتن» است . متن روايت ، چنين است :

مَعنى قَولِ القائِلِ : «بِسمِ اللّهِ» ، أى أسِمُ عَلى نَفسى سِمَةً مِن سِماتِ اللّهِ عز و جل وَ هِىَ العِبادَةُ . (۱)

وقتى گوينده مى گويد : «به نام خدا» ، يعنى : نشان و داغى از نشان ها و داغ هاى خداوند عز و جل را بر خود مى نهم كه همان بندگى باشد . اين تفسير زيبا و دقيق ، بدان معناست كه تنها كسى مى تواند در گفتن اين ذكر ، هنگام انجام دادن كارها صادق باشد كه حقيقتا خود را مستقل نداند ، بلكه بنده خدا بداند ؛ چرا كه اين ذكر ، نشانه بندگى است . به تعبير ديگر ، كسى مى تواند صادقانه «بسم اللّه » بگويد كه باور كرده باشد هيچ توان و نيرويى براى انجام دادن كار ، جز از جانب خداوند متعال نيست : «و لا حول و لا قوّة إلّا بِاللّه » . چنين كسى به بيان منقول از امير مؤمنان در تفسير «بسم اللّه » ، مى تواند بگويد :

بِهذَا الإِسمِ أعمَلُ هذَا العَمَلَ . (۲)

با اين نام ، اين كار را به انجام مى رسانم . امّا كسى كه براى خداوند متعال ، در كار خود ، نقشى قائل نيست ، نمى تواند علامت بندگى بر خود بگذارد و ذكر شريف «بسم اللّه » را صادقانه بر زبان ، جارى سازد . گفتنى است كه در برخى از منابع ، در تفسير «بسم اللّه » از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمود :

لَو شِئتُ لَأَوقَرتُ سَبعينَ بَعيرا مِن باءِ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِيمِ» . (۳)

اگر مى خواستم ، هفتاد شتر را از تفسير باى «بسم اللّه الرحمن الرحيم» ، بار مى كردم . امّا در برخى روايات ، به جاى «مِن باء بسم اللّه الرحمن الرحيم» ، عبارت «فى تفسير فاتحة الكتاب» (۴) آمده است كه در اين صورت ، ارتباطى با اين بحث ندارد ؛ ليكن هر دو روايت ، فاقد سند معتبرند و از اين دو روايتْ ضعيف تر ، حديثى است كه به امام على عليه السلام نسبت داده شده كه فرمود :

أنَا النُّقطَةُ الَّتى تَحتَ الباءِ المَبسوطَةِ . (۵)

۱. ر . ك : ص ۲۱۶ ح ۱۰ .

۲. ر . ك : ص ۲۱۶ ح ۱۱ .

۳. عوالى اللّالى : ج ۴ ص ۱۰۲ ح ۱۵۰ ، إحقاق الحقّ : ج ۷ ص ۵۹۵ (به نقل از شعرانى در لطائف المنن ، كه در آن آمده : «... لكم ثمانين بعيرا من معنى الباء» .

۴. المناقب ، ابن شهرآشوب : ج ۲ ص ۴۳ .

۵. مشارق أنوار اليقين : ص ۲۱ . در ينابيع المودّة (ج ۱ ص ۲۱۳ ح ۱۵) آمده : در الدُّرُّ المُنَظَّم آمده است : همه اسرار كتاب هاى آسمانى ، در قرآن آمده است و همه آنچه در قرآن هست ، در سوره فاتحه آمده است و همه آنچه در سوره فاتحه هست ، در «بسم اللّه » آمده است و همه آنچه در «بسم اللّه » آمده است ، در نقطه زير باء هست و امام على عليه السلام فرموده است : «من ، نقطه زير باء [ بسم اللّه ] هستم» .