درآمد

بلاغت و فصاحت ، در لغت

واژه «بلاغت» در لغت ، مصدر از مادّه «بلغ» به معناى رسيدن به نهايت چيزى است . بدين جهت ، به كسى كه مى تواند با سخنى شيوا ، آنچه را كه در دل دارد ، بگويد و در بيان مقصود خود ، به طور كامل به مقصد برسد ، بليغ گفته مى شود . ابن فارس در اين باره مى گويد :

الباءُ وَ اللّامُ وَ الغَينُ أصلٌ واحِدٌ و هُوَ الوُصولُ إلَى الشَّى ءِ ... وَ البُلغَةُ ما يُتَبَلَّغُ بِهِ مِن عَيشٍ ... و كَذلِكَ البَلاغَةُ الَّتى يُمدَحُ بِهَا الفَصيحُ اللِّسانِ لِأَنَّهُ يَبلُغُ بِها ما يُريدُهُ . (۱)

با و لام و غين ، يك ريشه است و آن ، رسيدن به چيز است... و بُلغه ، خورشى كه زندگى را بسنده باشد ... . همين طور است بلاغت كه انسان شيواگو ، با آن مدح مى گويد ؛ زيرا آنچه را مى خواهد ، با كلام بليغ مى رساند . و نيز ابن منظور آورده است :

بَلَغَ الشَّى ءُ ... وَصَلَ وَ انتَهى ... وَ البَلاغَةُ : الفَصاحَةُ . وَ البَلغُ وَ البِلغُ : البَليغُ مِنَ الرِّجالِ . رَجُلٌ بَليغٌ و بَلغٌ و بِلغٌ : حَسَنُ الكَلامِ ، فَصيحُهُ يُبلِغُ بِعِبارَةِ لِسانِهِ كُنهَ ما فى قَلبِهِ . (۲)

[عبارت] «بلغ الشى ء ...» يعنى: چيزى رسيد و پايان يافت ... . البلاغة : شيوايى ، بَلغ و بِلغ ، يعنى: شخصِ رساسخن . رجل بليغ و بَلغ و بِلغ ، يعنى: نيكوسخن . سخن شيوايش ، آنچه را در دل دارد ، با زبانش مى رساند . همچنين وى در تبيين معناى «فصاحت» مى گويد :

الفَصاحَةُ : البَيانُ ... تَقولُ : رَجُلٌ فَصيحٌ ، و كَلامٌ فَصيحٌ أى بَليغٌ . (۳)

فصاحت ، گويايى است ... . مى گويى: مرد فصيح و كلام فصيح ، يعنى رسا . چنان كه ملاحظه شد ، در تبيين معناى لغوى واژه هاى «فصاحت» و «بلاغت» ، هر يك از آنها به جاى ديگرى مورد استفاده قرار گرفته است . بر اين اساس ، مى توان گفت كه اين دو واژه از نظر لغوى ، مفهومى نزديك به هم دارند ؛ امّا از نظر اصطلاحى ، «بلاغت» عبارت است از : رسايى سخن و مطابقت آن با مقتضاى حال و همراه بودنش با فصاحت ، و «فصاحت» نيز به معناى شيوايى و وضوح سخن و خالى بودن از ضعف تأليف ، تنافر كلمات و تعقيد است ـ كه از فروع بلاغت شمرده مى شود ـ. فصاحت ، در علم بلاغت ، سه شاخه دارد : فصاحت در مفرد ، فصاحت در كلام و فصاحت در متكلّم ؛ ولى بلاغت ، يا در كلام است و يا در متكلّم ، و در مفرد، كاربرد ندارد ؛ يعنى صحيح نيست بگوييم : «كلمةٌ بليغة» ، مگر آن كه «كلمه» به معناى كلام به كار رفته باشد .

۱. معجم مقاييس اللغة : ج ۱ ص ۲۰۱ (مادّه «بلغ») .

۲. لسان العرب : ج ۸ ص ۴۱۹ (مادّه «بلغ») .

۳. لسان العرب : ج ۲ ص ۵۴۴ (مادّه «فصح») .