۲. معرّفى الگوهاى شايسته

يكى از راه هاى مهم و شناخته شده در رشد شخصيت و شكوفايى استعدادهاى انسان ، آشنايى با فرزانگان است. شناختِ انسان هاى وارسته و پيشتاز در كمالات نفسانى ، علاوه بر نفى هر گونه ذهنيت گرايى در مورد ره نمودهاى اخلاقى ، سياسى و اجتماعى اسلام ، جويندگان كمال را به پيمودن راه آنان ترغيب مى نمايد . از اين رو ، در اسلام ، معرّفى الگوهاى نيكو و مطالعه سيره علمى و عملىِ شخصيت هاى برجسته و فرهيخته ، از جايگاه و اهمّيت ويژه اى برخوردار است. در نصوص (متون) اسلامى ، انبياى الهى (بخصوص ابراهيم عليه السلام و پيروان راستين او) ، همچنين خاتم انبيا و اهل بيت آن بزرگوار (و بويژه امير مؤمنان على عليه السلام ) ، فرشتگان ، عالمان صالح ، اهل ايمان و اهل خير ، به عنوان «الگوهاى شايسته» به مردم معرّفى شده اند (۱) و اين ، يك سياست بسيار مهمّ تربيتى است كه بايد مورد توجّه متصدّيان امر تعليم و تربيت قرار بگيرد .

۳ . سياست تبليغىِ الگوگيرى از نيكان

در موضوع سياست تبليغى «الگوگيرى از نيكان» در نگاه اسلام ، چند نكته قابل توجّه است : الف ـ تأكيد بر الگو بودن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در صدر انسان هاى شايسته :

«لَّقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُواْ اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْأَخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا . (۲) قطعا براى شما در پيامبر خدا سرمشقى نيكوست ، براى آن كس كه به خدا و روزِ بازپسين ، اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى كند» . امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد :

وَ لَقَد كانَ فى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله كافٍ لَكَ فِى الاُسوَةِ . (۳)

قطعا براى تو در پيامبر خدا ، الگويى بسنده است . ب ـ الگو قرار دادن هر انسان شايسته ، چنان كه در سخن امير مؤمنان عليه السلام آمده است :

اِتَّقُوا اللّهَ تَقِيَّةَ مَن سَمِعَ فَخَشَعَ ، وَ اقتَرَفَ فَاعتَرَفَ ، وَ وَجِلَ فَعَمِلَ ، وَ حاذَرَ فَبادَرَ ، وَ أيقَنَ فَأَحسَنَ ، وَ عُبِّرَ فَاعتَبَرَ ، وَ حُذِّرَ فَحَذِرَ ، وَ زُجِرَ فَازدَجَرَ ، وَ أجابَ فَأَنابَ ، وَ راجَعَ فَتابَ ، وَ اقتَدى ، وَ اقتدى فَاحتَذى ، وَ اُرِىَ فَرَأى ، فَأَسرَعَ طالِبا وَ نَجا هارِبا ، فَأَفادَ ذَخيرَةً وَ أطابَ سَريرَةً ، وَ عَمَّرَ مَعادا ، وَ استَظهَرَ زادا لِيَومِ رَحيلِهِ وَ وَجهِ سَبيلِهِ وَ حالِ حاجَتِهِ وَ مَوطِنِ فاقَتِهِ ، وَ قَدَّمَ أمامَهُ لِدارِ مُقامِهِ . (۴)

از خدا پروا كنيد ؛ پرواى كسى كه شنيد و خشوع كرد ، و گناه كرد و اعتراف نمود ، و ترسيد و كار كرد ، و پرهيز كرد و به عمل پرداخت ، و يقين كرد و نيكى نمود ، و پند داده شد و پند گرفت ، و بر حذر داشته شد و حذر كرد ، و باز داشته شد و [ از گناه ]باز ايستاد ، و اجابت كرد و انابه نمود ، و باز گشت و توبه كرد ، و الگو بر گرفت و پيروى اش كرد ، و به او نشان داده شد و ديد . پس در طلب [ حق ]شتافت ، و گريخت و نجات يافت . پس ذخيره اى اندوخت ، و نهاد[ش] را پاك ساخت ، و  آخرت را آباد ساخت ، و براى روز كوچيدنش و راه سفرش و وقت نيازش و جايگاه حاجتش توشه بر گرفت ، و آن را براى سراى ماندگارى اش پيشاپيش فرستاد . ج ـ نكوهش كسانى كه به سيره انبياى الهى و اوصياى آنان تأسّى نمى كنند و با خودمحورى ، زمينه نابودى استعدادهاى انسانىِ خويش را فراهم مى سازند . امام على عليه السلام در اين باره چنين مى فرمايد :

فيا عَجَبا ـ وَ ما لى لا أعجَبُ ـ مِن خَطَأِ هذِهِ الفِرَقِ عَلَى اختِلافِ حُجَجِها فى دينِها ، لا يَقتَصّون أثَرَ نَبِىٍّ ، وَ لا يَقتَدونَ بِعَمَلِ وَصِىٍّ ، وَ لا يُؤمِنونَ بِغَيبٍ ، وَ لا يَعفونَ عَن عَيبٍ ، المَعروفُ فيهِم ما عَرَفوا ، وَ المُنكَرُ عِندَهُم ما أنكَروا ، وَ كُلُّ امرِئً مِنهُم إمامُ نَفسِهِ ، آخِذٌ مِنها فيما يَرى بِعُرىً وَثيقاتٍ ، وَ أسبابٍ مُحكَماتٍ . (۵)

در شگفتم ـ و چرا در شگفت نباشم ـ از خطاى اين گروه ها ، با آن كه در دينشان حجّت هاى گوناگون دارند! نه گام در جاى گام پيامبر صلى الله عليه و آله مى نهند ، و نه به رفتار و كردار وصى[و جانشين او ] اقتدا مى كنند. نه به غيبى ايمان دارند ، و نه از عيبى چشم مى پوشند . معروف در ميان آنان ، همان چيزى است كه خود ، معروف مى دانند ، و منكر ، چيزى است كه خود ، منكر مى شمرند . هر يك از اينان ، پيشواى خويش است ، و به دستگيره ها و ريسمان هايى كه خود ، آنها را محكم مى پندارد ، چنگ مى زند . د ـ نكوهش كسانى كه ادّعاى پيروى از الگوهاى نيكو دارند ؛ امّا در رفتار ، به آنان تأسّى نمى كنند . امام زين العابدين عليه السلام مى فرمايد :

ألا وَ إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللّهِ مَن يَقتَدى بِسُنَّةِ إمامٍ وَ لا يَقتَدى بِأَعمالِهِ . (۶)

هان! منفورترينِ مردم در نزد خداوند ، كسى است كه به روش پيشوايى اقتدا كند ؛ امّا به اعمال و كردار او رفتار نكند . ه ـ نكوهش كسانى كه رفتارهاى ناشايست برخى از اهل ايمان را بهانه تأسّى به آنان قرار مى دهند ؛ امّا به رفتارهاى شايسته آنان تأسّى نمى كنند ، چنان كه در حديث نبوى مى خوانيم :

إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللّهِ تَعالى مَن يَقتَدى بِسَيِّئَةِ المُؤمِنِ وَ لا يَقتَدى بِحَسَنَتِهِ . (۷)

۱. ر . ك : ص ۱۷۷ (الگو / فصل يكم / الگوهاى شايسته) .

۲. احزاب : آيه ۲۱ .

۳. ر . ك : ص ۲۲۰ ح ۵۸ .

۴. نهج البلاغة : خطبه ۸۳ ، تحف العقول : ص ۲۱۰ ، بحار الأنوار : ج ۷۸ ص ۴۸ ح ۶۷ .

۵. الكافى : ج ۸ ص ۶۴ ح ۲۲ ، الإرشاد : ج ۱ ص ۲۹۲ (از امام صادق عليه السلام ) ، نهج البلاغة : خطبه ۸۸ ، بحار الأنوار : ج ۵۱ ص ۱۲۲ ح ۲۴ .

۶. الكافى : ج ۸ ص ۲۳۴ ح ۳۱۲ ، الخصال : ص ۱۸ ح ۶۲ ، تحف العقول : ص ۲۸۰ ، بحار الأنوار : ج ۱ ص ۲۰۷ ح ۴ .

۷. الجعفريّات : ص ۱۹۷ ، النوادر ، راوندى : ص ۱۰۰ ح ۵۹ (از امام كاظم عليه السلام از پدرانش عليهم السلام ) ، بحار الأنوار : ج ۷۲ ص ۲۰۸ ح ۱۰ .