پرسش، این است که کدام کارها و کردارهای بد، امّت اسلامی را سزامند اختلاف و سرنوشت دردناک کنونی ساخته‏اند و کدام راه‏کارهای عملی برای بیرون آمدن از این اختلاف خانمان‏سوز، در دسترس‏ اند؛ راه‏هایی که سرمایه‏های خدادادی و داشته‏های انسانی را ابزار حلّ اختلاف کنند تا از آزمون این میدان به درستی برَهَند؟ ابتدا برخی ریشه‏های تفرقه را بر می‏شماریم:

نابخردی

اصلی ترین سرمایۀ انسان، قدرت تعقّل اوست. تعقّل، به معنای مدیریت و مهار همۀ قوای نفسانی و به کار گیری همۀ استعدادها برای پیمودن مسیر تکامل است. اگر این سرمایۀ گران‏بها به کار گرفته نشود، نابخردی بر آدمی چیره می‏شود و امیال و گرایش‏های درونی او، میدانی برای عرضِ اندام می‏یابند و سربازان جهالت، یک به یک، میداندار می‏شوند. حرص و طمع در عرصۀ رقابت‏های اقتصادی، ما را با دیگر حریصان درگیر می‏کند، جاه‏طلبی و ریاست‏طلبی، عرصۀ سیاست را آوردگاه نبردهایی گسترده و گاه خونین می‏سازد، حسادت و تنگ نظری، کانون خانواده را آشفته می‏کند و ترکیبی از اینها، ملّت‏ها و کشورهایی را به جان هم می‏اندازد. هنگامی که درست نیندیشیم و نابردبارانه رفتار کنیم، اختلاف و تفاوت، زمینۀ دودستگی را فراهم می‏آورد (۱) و اگر خود و پندار و گفتار و رفتارمان را مهار نکنیم، بی تردید، کارمان، دیر یا زود، به مخاصمه و گسست و جدایی می‏انجامد. (۲)

ضعف‏های اخلاقی و رفتاری

ضعف‏های اخلاقی و رفتاریِ هر یک از دو سوی اختلاف، می‏تواند آتش تفرقه را دامن بزند و زیاده‏خواهی یک یا هر دو طرف اختلاف،می‏تواند یک مشکل ساده و حل شدنی را به یک دشمنی دیرینه و زندگی‏سوز، تبدیل کند. انسانی که پا از مرز خویش بیرون نهاده، نمی‏خواهد بشنود و نمی‏خواهد بپذیرد. او می‏فهمد و می‏داند که حق با کیست، امّا خودگرایی و سودجویی افراطی‏اش، مانع از تن دادن به حق و محدود ماندن در مرز خویش است. (۳) این، همان نقطۀ آغازین تبدیل اختلاف طبیعی به اختلاف خودساختۀ بشر است که قرآن، از آن یاد کرده است. (۴) در این دنیای محدود و مرزبندی شده، پا فرا نهادن از حقّ خویش، نتیجه‏ای جز پایمال کردن حقّ دیگران ندارد و روشن است که تزاحم حاصل از آن، به کشمکش و تفرقه می‏انجامد. (۵)

۱. . ر.ک: ص ۲۴۷ ح ۱۴۴ - ۱۴۵. نیز، ر. ک: دانش‌نامه قرآن و حدیث: ج ۱ ص ۲۰۹ (استئثار).

۲. . ر.ک: حشر: آیۀ ۱۴. نیز، ر.ک: آل عمران: آیۀ ۷ (فتنه‌گران، دنبال متشابهات قرآن اند).

۳. . ر.ک: ص ۲۴۱ (سرکشی). نیز، ر.ک: آل عمران: ۱۹ (برخی حاملان کتاب، عامل تفرقه).

۴. . ر.ک: بقره: آیۀ ۲۱۳.

۵. . ر.ک: ص ۲۴۵ (رعایت نکردن حقوق).