أَ شُهُودٌ كَغُيَّابٍ وَ عَبِيدٌ كَأَربَابٍ؟ (۱)

آیا حاضرانی چون غایب و عبدهایی چون ارباب هستید؟

همچنین اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل زیاده‏روی غالیان که امامان علیهم السلام را صاحب‏اختیار مطلق جهان می‏شمردند، خود را عبد و مربوب خداوند معرّفی می‏کردند:

إيّاكُم و الغُلُوَّ فينا، قُولُوا إنّا عَبيدٌ مَربوبون. (۲)

از غلو در بارۀ ما بپرهيزيد و بگوييد ما بندگان مربوب خدا هستیم.

معنای دقیق و ظریف «رَبّ» در کاربرد قرآنی و حدیثی، ناظر به صاحب‏اختیاری خداوند است، خواه مالک و مربّی باشد یا مالک و مربّی نباشد. این معنا، واژۀ «ربّ» را از واژگان نزدیک به خود (۳) متمایز می‏کند.

ترکیب‏های «ربّ الکعبة» «للبیت ربّ» «عبید کأرباب» و... ناظر به همین معناست. این معنا در سخن ابن عبّاس در توجیه بیعت نکردن با عبداللّٰه بن زبير نیز نمود دارد، آن جا که به «ربوبیّت و صاحب‏اختیاری» بنی امیّه بر دیگران اشاره می‏کند. (۴) روشن است که حاکمان، مربّی و مالک مردمان نیستند؛ بلکه تنها قیّم امور مردمان‌اند.

اعتقاد غالیان در بارۀ امامان نیز معنای صاحب‏اختیاری را برای واژۀ «رَبّ» تقویت می‏کند. آنان اعتقادی به خالق بودن یا مالک بودن امامان نداشتند؛ بلکه آنان را صاحب‏اختیار جهان می‌شمردند و مقام ربوبیّت را برای آنان قائل بودند. از این رو اهل بیت علیهم السلام در مقابله با آنان خود را عبد و مربوب خدای سبحان می‏شمردند.

چکیده

دشواری واژه به سبب عوامل پنجگانه (شهرت و غلبۀ کاربرد، دگرگونی کاربرد، ظرافت معنایی واژه‏‏های مترادف، داد و ستد زبانی، و ناآشنایی با مصداق) است.

۱. . همان، خطبۀ ۹۷.

۲. . همان، ج ۲۵، ص ۲۷۰.

۳. . مالک، خالق، صاحب و مصلح (ر.ک: معجم مقاییس اللّغة، ج ۲، ص ۳۸۱؛ لسان العرب، ج ۱، ص ۳۹۹).

۴. . «لأن يَرُبَّنِی بنو عمّى أحبّ إلىّ من أن يَرُبَّنِی غيرهم» (النهایة، ج ۲، ص ۱۷۹).